Özellikle mesleğimin son yıllarında okullardaki dersliklere akıllı tahtalar, ceplere akıllı telefonlar girdikten sonra öğrencilerimin “sözlük kullanma kültürü” kazanmaları için çok gayret göstermiştim.

Yine buradan bütün öğrenciler ve alanı ne olursa olsun, bütün araştırmacılar için de Türk Dil Kurumu Sözlükleri sitesini şiddetle tavsiye ediyorum.

Üniversiteden Mustafa Kırcı Hoca’mın “Anlamını bildiğinizi düşündüğünüz kelimeler için de bakın sözlüklere.” önerisi benim için seksenlerden bugüne kadar önemli bir yönlendirici oldu. Bu öneriyi, otuz sekiz yıllık öğretmenlik hayatımda, ben de öğrencilerimle paylaştım.

kuranmeali.com sitesinde elli kadar meal var. Bu mealler üzerinde karşılaştırmalı olarak Kur’an ayetlerini değerlendirme imkânı da var. Bu siteyi hazırlayanlardan ve bu sitede mealleri bulunan değerli hocalarımızdan Allah razı olsun. Bugün yaşayan ya da vefat etmiş olan bu hocalarımızın kendilerine ve emeklerine saygım büyüktür.

Bizleri Allah’ın sözleriyle buluşturan ve özenli bir çalışmanın ürünü olan bu meallerde yüzlerce deyimin kullanılmış olduğunu gördüm. Tespit ettiğim her bir deyimi PDF dosyası olarak sizlerle paylaşıyorum.

Metinlerin anlamını zenginleştiren ve mecaz anlam taşıyan kalıplaşmış bu söz gruplarının bazı meallerde, yer yer yanlış kullanıldıklarına da şahit oldum.

“KURAN’DAN TÜRKÇE DEYİMLER” adını verdiğim bu çalışmada ilk dikkatimi çeken yanlışlık da “azap” sözüyle ilgiliydi.

kuranmeali.com un “AYET KARŞILAŞTIRMA 2/Bakara-284” sayfasında görmüştüm bu yanlışlığı.

Güncel Türkçe Sözlük’te “sıkıntı ve acı” karşılıkları da olan “azap” kelimesiyle ilgili, bazı meallerde yapılan yanlışlığı örnek bir ayet üzerinde göstermek isterim:

kuranmeali.com un “AYET KARŞILAŞTIRMA 2/Bakara-284” sayfasına şimdi (18.12.2024) tekrar bakıyorum. Sayfada iki İngilizce meal dışında elli bir meal yer almış. Ayetteki “yuazzibu” (يُعَذِّبُ) fiilinin, meallerin çoğundaki karşılığı “azap eder” birleşik fiilidir. Ancak “azap eder” sözü, “acı eder” sözü gibi yanlıştır. Güncel Türkçe Sözlük’te de böyle bir fiil yok. Olmaz da zaten!

Güncel Türkçe Sözlük’te “azap” sözünün karşılıklarının dışında üç deyim yer almış. Bunlar da “azap vermek, azap çekmek, azap duymak” deyimleridir.

Ayetteki “yuazzibu” (يُعَذِّبُ) fiiline verilen bir yanlış karşılık da “azaplandırır” sözüdür. “Azaplandırmak” da Güncel Türkçe Sözlük’te yeri olmayan yanlış bir ifadedir.

Bazı meallerdeki yanlış kullanımlardan birkaçına daha dikkat çekmek isterim:

“birbirine düşmek” deyimi yerine kullanılmış olan “ayrılığa düşmek” sözü yanlıştır.
“Gazaba gelmek” deyimi yerine kullanılmış olan “gazap etmek” sözü yanlıştır.
“Haddini aşmak” deyimi yerine kullanılmış olan “haddi aşmak” sözü yanlıştır.
“Hidayete ermek” deyimi yerine kullanılmış olan “hidayet etmek” sözü yanlıştır.
“Kargaşa çıkarmak” deyimi yerine kullanılmış olan “karışıklık çıkarmak” sözü yanlıştır.
“katkıda bulunmak” deyimi yerine kullanılmış olan “katkısı olmak” sözü yanlıştır.
“Müstahak olmak” deyimi yerine kullanılmış olan “hak olmak” sözü yanlıştır.
“uzak düşmek” deyimi yerine kullanılmış olan “ayrılığa düşmek” sözü yanlıştır.   
“Üstün tutmak” deyimi yerine kullanılmış olan “üstün kılmak” sözü yanlıştır.
“Yerinde kalmak” deyimi yerine kullanılmış olan “yerinde durmak” sözü yanlıştır.
“yolunu tutmak” deyimi yerine kullanılmış olan “yol tutmak” deyimi yanlıştır.
“yüksek perdeden konuşmak” deyimi yerine kullanılmış olan “yüksek sesle bağırmak” sözü yanlıştır.
“Zannına uymak” deyimi yerine kullanılmış olan “zanna uymak” sözü yanlıştır.

Bu deyimler ve daha fazlası için PDF dosyalarına bakınız.

Yanlış kullanımlar, anlatımı zayıflatır ve okuyucunun doğru anlaması önünde engel oluşturur. Bu nedenle, deyimlerin doğru ve yerinde kullanımı büyük önem taşır.

Deyimsel anlamın daha etkili, daha kapsamlı ve daha güçlü olduğuna dikkat çekerek ilgili ayetlerde aşağıdaki deyimlerin kullanılmasını öneriyorum:

“Tefekkür et-(mek)” fiili yerine “tefekküre dalmak” deyimini,   
“elinin altında olmak” deyimi yerine “eline bakmak” deyimini,
“sakla-(mak)” fiili yerine “gizli tutmak” deyimini
“hatırlat-(mak)” fiili yerine “hatırına getirmek” deyimini,
“kabul edil-(mek)” fiili yerine “kabul görmek” deyimini,
“yerleş-(mek)” fiili yerine “mesken tutmak” deyimini,
“sorguya çekmek” deyimi yerine “mesul tutmak” deyimini,
“mücadele et-(mek)” fiili yerine “mücadele vermek” deyimini,
“din-(mek)” fiili yerine “sükûnet bulmak” deyimini,
dilimizde çok yıpranmış olan “taraftar” ismi yerine “taraf (tarafını) tutmak” deyimini,
“dokun-(mak)” fiili yerine  “temas etmek” deyimini,
“um-(mak)” fiili yerine “umut beslemek” deyimini,
“uzaklaştır-(mak)” fiili yerine “uzak tutmak” deyimini,
“yalvarıp yakar-(mak)” fiili yerine “yalvar yakar olmak” deyimini,
“yüksek sesle konuşmak” sözü yerine “yüksek perdeden konuşmak” deyimini,
“zorlamak” fiili yerine “zor kullanmak” deyimini…

Bu deyimler ve daha fazlası için PDF dosyalarına bakınız.

Bu eleştiri ve önerilerim çalışmanın bütünü içinde küçük bir parçadır. Belirleyip ‘dizin’e dâhil ettiğim deyimlerin ekserisi meal yazmış hocalarımın meallerinde kullandıklarıdır. Şimdilik yedi yüzü aşkın deyimi ilginize sunuyorum.

Bu çalışmalarım sırasında şunun da farkına vardım:

Her türlü iletişimde ‘olmazsa olmaz’ımız olan Türk dilindeki yüzlerce deyim ve atasözünün doğuşunda, Kur’an’ın etkisi çok büyük olmuş. Bu bağlamda Türkçe konuşan ve Türkçeyi seven herkesin Kur’an’a bir gönül borcu olduğunu düşünüyorum.

Samimiyetime ve gayretime rağmen bu çalışmada, birçok yanlış ve eksik noktanın da bulunabileceğini peşinen kabul ediyorum. Ve siz değerli kardeşlerimden katkıda bulunmak isteyenler için e-posta adresimi veriyorum:

Selam ve dua ile…

Cezmi GENÇTEN (genccezmi@hotmail.com)
Emekli Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni
19.12.2024 – Samsun